Fabryka Chemiczna (Hajnówka)

---

Powstanie

W wyniku wkroczenia wojsk niemieckich na tereny Puszczy Białowieskiej, które miało miejsce 17 sierpnia 1915 roku, rozpoczęto intensywną eksploatację lokalnych zasobów naturalnych. W krótkim czasie, jeszcze w tym samym roku, w Hajnówce zbudowano zakład przetwarzający terpentynę oraz smołę. Rozwój tego przedsięwzięcia doprowadził do powstania kompleksu chemicznego, który połączył w sobie nie tylko fabrykę, ale także siłownię, kotłownię, warsztaty mechaniczne, stację pomp, jak również sieć kolejki wąskotorowej z bocznicą.

W trakcie budowy fabryki oraz sieci kolejki, zatrudniono wspólnie około 4200 osób, w tym 1200 żołnierzy niemieckich oraz 3000 jeńców wojennych pochodzących z Rosji i Francji. Dla tych ostatnich adaptowano baraki rozlokowane w różnych częściach osady, co świadczy o dużym zapotrzebowaniu na pracowników w trudnych warunkach.

W ramach tego projektu zrealizowano także cztery hale produkcyjne, zdolne pomieścić wraz z zapasowym wyposażeniem do 128 retort, z dodatkowym potencjałem 200 retort. Roczne zapotrzebowanie zakładu wynosiło około 300 000 m³ liściastego drewna, co ilustruje skalę operacji. Całość prac związanych z budową zlecono niemieckiej firmie Scharing, która odegrała kluczową rolę w realizacji tego ambitnego przedsięwzięcia.

Pochodzenie zakładów

Fabryka chemiczna w Hajnówce ma swoją interesującą historię, sięgającą czasów przed I wojną światową. Początkowo została zbudowana przez Amerykanów na terenie Belgii. Z powodu zawirowań wojennych oraz zmieniającej się sytuacji politycznej, po zajęciu Puszczy Białowieskiej w 1915 roku, Niemcy zdecydowali się na przeniesienie fabryki z Belgii do Hajnówki.

Po I wojnie światowej

Podczas I wojny światowej fabryka chemiczna w Hajnówce ucierpiała w wyniku działań wojennych. Wycofujące się niemieckie wojsko spaliło lub zdewastowało większość instalacji. W efekcie, podziemne obiekty oraz struktura fabryki poniosły ogromne straty, które prowadziły do całkowitej dezorganizacji produkcji.

Wszystkie urządzenia zostały zniszczone, a żadna z maszyn nie nadawała się do użytku. Sytuacja ta znacząco wpłynęła na dalszy rozwój i działalność zakładu.

Okres międzywojenny

W 1921 roku pewna fabryka chemiczna w Hajnówce została wydzierżawiona przez przedsiębiorstwo noszące nazwę „Fabryka-Spółka Akcyjna w Hajnówce”, co wiązało się z zatrudnieniem 240 pracowników.

W pięć lat później, w 1926 roku, zakład został dzierżawiony przez firmę o nazwie „Spółka Akcyjna Grodzisk”. To był czas, kiedy również powstała zakładowa straż pożarna, co świadczyło o dynamicznym rozwoju i wzroście znaczenia tych zakładów produkcyjnych.

W latach 1929-1930, na terenie fabryki zrealizowano kilka istotnych inwestycji. Wybudowano wytwórnię kwasu octowego oraz studnię głębinową, co znacząco wpłynęło na rozwój technologii w tej branży. Dodatkowo uruchomiono oddział rektyfikacji i zmodernizowano siłownię oraz kotłownie, co zwiększyło efektywność procesów produkcyjnych.

W 1938 roku oddano do użytku wydział zajmujący się produkcją węgli aktywnych, a także uruchomiono przedszkole oraz budynki mieszkalne dla administracji zakładu. Produkcja w fabryce opierała się głównie na procesie suchej destylacji drewna liściastego, w wyniku czego wytwarzano różne produkty, takie jak węgiel drzewny, kwas octowy, octan wapnia, smołę oraz oleje flotacyjne.

Na początku działalności fabryką zarządzał Eugeniusz Kwiatkowski, który w późniejszym czasie pełnił funkcję ministra odpowiedzialnego za rozwój portu w Gdyni oraz był wicepremierem i inicjatorem budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP).

Jednak trudne warunki pracy, połączone z niskimi zarobkami, zmuszały pracowników do organizacji akcji strajkowych, z których pierwsza miała miejsce 2 września 1924 roku. Tego dnia rozpoczęła się fala strajków w zakładach usytuowanych na obszarze Puszczy Białowieskiej.

Okupacja sowiecka

W momencie, gdy Hajnówka została zajęta przez armię radziecką 17 września 1939 roku, nastąpiły istotne zmiany w funkcjonowaniu lokalnych zakładów przemysłowych. W rezultacie tego wydarzenia, w każdej z fabryk doszło do wymiany kadry zarządzającej oraz administracyjnej. Wprowadzono nowy zarząd państwowy, co miało na celu centralizację władzy i usprawnienie działań w różnorodnych przedsiębiorstwach. Równocześnie z tymi zmianami zauważono także, że zatrudnienie w tych zakładach przeszło istotny wzrost, jako że nowe władze dążyły do maksymalizacji produkcji w okresie okupacji.

Okupacja niemiecka

Niemcy wkroczyli do Hajnówki 25 czerwca 1941 roku, co oznaczało drastyczne zmiany w lokalnych zakładach przemysłowych. Wszędzie, gdzie tylko mogli, Niemcy przejęli administrację, a zmiana nazwy zakładu na „Chemische Fabrik in Hajnówka” była jednym z pierwszych kroków okupacyjnych. Nowym dyrektorem instytucji został Schtelzer.

W miarę jak zbliżał się front wiosną 1944 roku, Niemcy podjęli decyzję o demontażu cennych maszyn i części wykonanych z metali kolorowych. Ruchy te były częścią ich strategii wycofywania się, w wyniku czego załadowane na wagony urządzenia były wywożone z fabryki, a te pozostałe, które nie mogły zostać zabrane, były bezwzględnie niszczone.

Polscy pracownicy, jak tylko mogli, starali się przeciwdziałać tej sytuacji, opóźniając proces demontażu maszyn, co pozwoliło na uratowanie przynajmniej części z nich. Ich wysiłki były niezwykle istotne w tym ciężkim okresie.

17 lipca 1944 roku, Hajnówka została zdobyta przez oddziały piechoty radzieckiej. W wyniku krótkiej walki, jaka miała miejsce z Niemcami, w Fabryce Chemicznej doszło do pożaru, który zniszczył kluczowe obiekty, takie jak retortownia, olejarnia oraz magazyn.

Po II wojnie światowej

Zarządzanie zakładem po zakończeniu drugiej wojny światowej przejęli ci, którzy kierowali nim w roku 1941. Grupa pracowników otrzymała pełnomocnictwo do odnalezienia majątku fabryki, który został zagrabiony przez Niemców. Udało im się zlokalizować sprzęt w Siedlcach, który następnie sprowadzono do Hajnówki za pomocą wagonów oraz ciężarówek wojskowych.

W ostatnich dniach sierpnia 1944 roku wznowiły swoją działalność retortownie. Funkcję dyrektora objął Paweł Fabicki, a nazwa zakładu została zmieniona na „Hajnowskie Przedsiębiorstwo Suchej Destylacji Drewna” (HPSDD). Wówczas zatrudnienie wynosiło 207 pracowników.

• 1944 (sierpień) – rozpoczęcie funkcjonowania pierwszych retortowni,
• 1945 – powstanie biblioteki, świetlicy oraz zespołu dramatycznego na terenie HPSDD,
• 1946 – utworzenie przedszkola przy fabryce,
• 1949 – powołanie zespołu pieśni i tańca,
• 1952 – zakwalifikowanie zakładu do przemysłu kluczowego,
• 1953 – modernizacja fabryki oraz oddanie do użytku nowego działu zajmującego się węglami aktywnymi oraz magazynu,
• 1955 – budowa domu kultury HPSDD,
• 1960 – rozpoczęcie działalności działu suchej destylacji karpiny, gdzie produkowano węgiel drzewny, oleje flotacyjne, smołę apteczną oraz preparat piro,
• 1961 – uruchomienie siłowni oraz kotłowni,
• 1961–1964 – rozbudowa działu węgli aktywnych, budowa czterech nowych pieców obrotowych WH4 oraz zorganizowanie laboratorium; zatrudnienie wzrosło do 600 osób,
• 1966–67 – oddanie do użytku warsztatów mechanicznych oraz linii przesyłowej wysokiego napięcia; rozpoczęcie działalności nowego działu – octowni, produkującego techniczny kwas octowy,
• 1968 – uruchomienie nowej retortowni, zajmującej się produkcją węgla przemysłowego; podstawowe produkty stanowiły węgle drzewne, alkohol metylowy, dziegieć oraz oleje drzewne,
• 1970 – uruchomienie retortowni z kondensacją i piecami obrotowymi,
• 1975 – stworzenie retortowni o ruchu ciągłym; fabryka zaopatrywała zakłady chemiczne w Kędzierzynie, Oświęcimiu, Płocku, Puławach, Tarchominie i Tarnowie,
• 1977 – przetwarzanie 108 tys. m³ drewna rocznie, z czego 70% pochodziło z grabu a 30% z brzozy, 1600 m³ karpiny; 25% drewna było pozyskiwane z Puszczy Białowieskiej,
• 1980 – rozwój produkcji eksportowej węgla generatorowego do Szwecji,
• 1982 – początek wytwarzania pochłaniaczy do lodówek oraz filtrów do wody; w zakładzie znajdowały się wtedy ambulatorium, autobus, basen, biblioteka, sześć bloków mieszkalnych, chór, domki wypoczynkowe, gazeta zakładowa, izba tradycji, koło zakładowe PTTK, komitet PZPR, kiosk, przedszkole, straż pożarna, stołówka, teatr amatorski, tuczarnię trzody, dom kultury oraz zespół muzyczny,
• 1984 – wprowadzenie zmiany w systemie wynagradzania oraz redukcja zatrudnienia; płace wzrosły o 214% a produkcja o 30% w trosce o rozwój, zakładowy dom kultury został przekazany miastu,
• 1985 – publikacja gazety „Chemiczniak”,
• 1989 – strajk pracowników, który doprowadził do dymisji dyrektora oraz wzrostu płac; w wyniku tego fabryka zaczęła przeżywać trudności.

Produkcja w latach 1960–1984

Produkcja chemiczna w Hajnówce w latach 1960–1984 przedstawia ciekawe zmiany w zakresie wytwarzanych produktów. W ciągu tych lat wiele czynników wpłynęło na rodzaj i ilość produkcji, co odzwierciedla poniższa tabela.

Nazwa produktu	1960	1965	1970	1973	1980	1984
Kwas octowy	–	–	885	1055	822	308
Dziegieć	84	110	101	146	98	23
Metanol	284	263	155	119	44	–
Ocet surowy	1270	–	1000	1156	–	–
Oleje drzewne	103	81	67	246	248	585
Piro	0,8	69	76	48	–	–
Rozpuszczalnik	446	286	119	134	46	3
Smoła	169	1543	486	494	–	–
Smoła preparowana	–	207	191	65	1	–
Terpentyna	111	114	107	75	32	12
Węgiel drzewny żarzony	5003	6206	6334	7576	–	–
Węgiel generatorowy	921	955	2318	1929	6126	1978
Octan wapnia	1866	1943	–	–	–	–
Stabilizator	121	192	82	13	–	–

Prywatyzacja

W 1996 roku zmiana właściciela fabryki miała miejsce, kiedy to zakład przeszedł w ręce spółki polsko-szwedzkiej. Warto zauważyć, że majątek fabryki został podzielony według udziałów, które wyniosły 48% do 52%. W wyniku tej transakcji zakład przyjął nową nazwę, a mianowicie „Zakład Węgli Aktywnych Gryfskand w Hajnówce”.

W ramach tej zmiany spółka zdecydowała się na sprzedaż obiektów socjalnych, co miało znaczący wpływ na funkcjonowanie zakładu. Dodatkowo, liczba zatrudnionych pracowników została zredukowana do około 200 osób, co także stanowi istotny aspekt modernizacji i restrukturyzacji fabryki.

---

Oceń: Fabryka Chemiczna (Hajnówka)

---