Górniańskie Łąki

---

Położenie

Ten obszar ulokowany jest w południowo-zachodniej części Hajnówki, w regionie województwa podlaskiego. Od strony wschodniej graniczy z Puszczą Białowieską, co nadaje mu wyjątkową wartość ekologiczną.

Górniańskie Łąki znajdują się w łagodnej, rozległej dolinie niewielkiej rzeczki Chwiszczej, która powstała podczas zlodowacenia środkowopolskiego. Obszar ten, złożony z staroglacjalnych dolin i równin akumulacyjnych, charakteryzuje się także częściowo terenami bagiennymi.

Dolina jest wyścielona glebami bielicowymi oraz mułowo-bagiennymi, co wpływa na jej bioróżnorodność oraz walory przyrodnicze. Powierzchnia Górniańskich Łąk wynosi 104 ha, a wysokość terenu waha się od 160 m n.p.m. w najwyższym punkcie do 156,25 m n.p.m. w najniższym.

Umożliwia to identyfikację trzech głównych krajobrazów na tym obszarze: terenów bagiennych, które zajmują około 35 ha, turzycowisk i łąk, około 30 ha, pastwisk, również zajmujących około 35 ha oraz gruntów ornych o powierzchni ok. 10 ha.

Najcenniejszymi pod względem przyrodniczym terenami są obszary podtapiane, które leżą poniżej wysokości 157,5 m n.p.m. Regulacja zalewanych terenów jest realizowana poprzez odpowiedni przepust na początku wybudowanego wału. Grobla, która została zbudowana, umożliwia zachowanie wody na tym terenie aż do późnej jesieni.

Flora

Po upływie niemal czterech dekad od przeprowadzenia melioracji oraz piętnastu lat od ponownego zalania doliny rzeczki Chwiszczej, roślinność w tym rejonie zaczęła się odbudowywać. Obecny stan ekosystemu może być nawet bardziej naturalny niż ten, który istniał ćwierć wieku temu, w czasach intensywnej eksploatacji przez rolników.

Obszary torfowisk w zaznaczonych na mapie odcieniach jasnoniebieskiego oraz pozostałe tereny, takie jak turzycowiska, łąki i pastwiska, tworzą zróżnicowane siedliska. Każde z nich charakteryzuje się odmiennym poziomem zatorfienia, co wpływa na lokalną bioróżnorodność. Większość terenu jest otwarta, miejscami porośnięta krzewami wierzb, a niewielkie zadrzewienia można znaleźć zwłaszcza w południowej i zachodniej części Górniańskich Łąk.

Wczesną wiosną obszary zaznaczone na mapie na błękitno w całości pokrywa woda. Różnorodność siedlisk roślinnych, umiejscowionych na różnych wysokościach, sprzyja gniazdowaniu oraz odpoczynkowi ptaków. Najlepiej zachowane są zbiorowiska szuwarów, natomiast gorzej prezentują się wilgotne łąki, które w późniejszym okresie letnim mają tendencję do wysychania na dużych powierzchniach.

Najczęściej spotykane zbiorowiska roślinności w Górniańskich Łąkach to:

• szuwary (Phragmitetea),
• nitrofilne byliny (Plantaginetea majoris),
• łąki i pastwiska (Molinio-Arrhenatheretea),
• wrzosowiska i murawy (Nardo-Callunetea),
• makrofity wodne (Potametea),
• fragmenty borów bagiennych (Vacinio-Piceetea),
• olszyny (Alnetea glutinosae).

Wśród rzadziej spotykanych gatunków roślin, które można znaleźć na Łąkach Górniańskich, wyróżniają się:

• goryczka wąskolistna (Gentiana pneumonanthe),
• stoplamek krwisty (Dactyllorhiza incarnata),
• arnika górska (Arnica montana),
• orlik pospolity (Aquilegia vulgaris).

Fauna

Ssaki

Na obszarze Górniańskich Łąk oraz w ich otoczeniu zidentyfikowano około 45 różnych gatunków ssaków, których wielkość waha się od potężnego żubra (bison europejski) do najmniejszego, jakim jest ryjówka średnia (Sorex caecutiens). Wśród ciekawszych mieszkańców tego regionu znajduje się rzęsorek rzeczek (Neomys fodiens), który, obok mniejszego rzęsorka, jest jednym z niewielu jadowitych ssaków obecnych w Polsce. W regionie można spotkać również:

• mroczek późny (Eptesicus serotinus),
• bóbr europejski (Castor fiber),
• wilk szary (Canis lupus),
• tchórz zwyczajny (Mustela putorius),
• kuna leśna (Martes martes),
• gronostaj (Martes erminea),
• popielica (Glis glis),
• borsuk (Meles meles).

W tym obszarze można również spotkać inne, bardziej powszechne gatunki ssaków, takie jak różne myszy i norniki. Oprócz żubra, łąki te są odwiedzane przez sarny oraz dziki. Na stałe w tej okolicy przebywa od 6 do 9 saren. Niepożądanym elementem fauny są również watahy zdziczałych psów, które wyspecjalizowały się w polowaniu na większe ptaki oraz sarny, które przebywają w tych rejonach.

Ptaki

W ciągu ostatnich dwudziestu lat na Górniańskich Łąkach zarejestrowano ponad 210 gatunków ptaków. Szacuje się, że około 80 gatunków gnieździ się tutaj, a corocznie od 60 do 70 gatunków lęgowych można zaobserwować, co jest skorelowane z warunkami pogodowymi, poziomem wody oraz dostępnością pokarmu i miejsc na gniazda. W regionie można napotkać ptaki typowe dla otwartych, półotwartych i leśnych ekosystemów, a także dla terenów bagnistych oraz pól uprawnych i łąk kośnych.

Przykładowo, możemy spotkać tu zarówno gatunki lęgowe, jak i te, które przybywają tu na sezonowe żerowisko; obecność ptaków jest zróżnicowana pod względem ich liczebności i rzadkości. Wśród najrzadszych można wymienić sporadycznie gnieżdżącego się bataliona (Philomachus pugnax) i dubelta (Glareola pratincola), a także wodniczkę (Acrocephalus paludicola), która regularnie gniazduje w tym regionie. Gatunki migrujące, takie jak orzełek włochaty (Hieraaetus pennatus), puchacz (Bubo bubo) i sowa błotna (Asio flammeus), również odwiedzają te tereny, a wiele z nich jest ujętych w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt, zaliczając się do gatunków ginących lub zagrożonych wyginięciem.

W ciągu ostatnich 15 lat zauważono, że doliny rzek w Puszczy Puszczańskiej zarosły krzewami oraz wysoką trawą, co stanowi przeszkodę dla ptaków drapieżnych w wychowywaniu potomstwa. W Nadleśnictwie Hajnówka w 2006 roku z 28 gniazd orlika krzykliwego (Aquila pomarina) tylko dwa młode opuściły gniazdo; a rok później wszystkie kontrolowane lęgi zakończyły się niepowodzeniem.

Renaturalizacja Górniańskich Łąk, czyli przywrócenie ich naturalnych warunków, poprzez podniesienie poziomu wód, jest kluczowe nie tylko dla samego obszaru, ale także dla całej Puszczy Białowieskiej. Od lat obserwuje się w tym regionie spadek poziomu wód gruntowych, co ma decydujący wpływ na ekosystemy leśne, zwłaszcza w przypadku lasów bagiennych, gdzie występuje większość gatunków roślin i zwierząt zagrożonych wyginięciem.

Spadek poziomu wód prowadzi do zmiany struktury lasów bagiennych, a te przekształcają się w inne typy siedlisk, co wielokrotnie podkreślano w publikacjach naukowych. W rezultacie, wiele rzadkich gatunków roślin i zwierząt, w tym ptaków, jest zagrożonych zniknięciem, co dotyczy także populacji orlika krzykliwego. W ciągu ostatnich 15 lat w Puszczy Białowieskiej zauważono znaczny spadek liczby gniazdujących gatunków, szacując spadki na 65% w przypadku bociana czarnego, 67% dla dzięcioła trójpalczastego, 55% dla dzięcioła białogrzbietego, 70% dla kropiatki oraz 60% dla zielonki.

Projekt renaturalizacji

W projekcie Górniańskich Łąk kluczowym aspektem było oddzielenie terenów, które miały zostać renaturalizowane, od pobliskich łąk użytkowanych przez lokalnych rolników. Głównym wyzwaniem było to, że w przypadku zalania Górniańskich Łąk, woda mogłaby także zalać łąki w miejscowości Borek. Rolnicy z tej okolicy zdecydowanie sprzeciwiali się sprzedaży swoich terenów, co wymusiło na projektantach stworzenie 300-metrowej grobli przeciwpowodziowej.

Dokumentację geodezyjną skutecznie wykonał A. Domaszewicz, podczas gdy prace techniczne były nadzorowane przez D. Ochrymiuka i P. Orzechowskiego. W wyniku realizacji projektu udało się uzyskać różnicę poziomu wody sięgającą do 2 metrów między Górniańskimi Łąkami a łąkami w Borku. Zmeliorowane łąki oraz pastwiska zaczęły nabierać charakterystycznych cech terenów bagiennych, zbliżonych do tych, które można обнаружить w Bagna Biebrzańskie.

W roku 2003 zakres projektu „Górniańskie Łąki” został przejęty przez Polskie Towarzystwo Ochrony Pierwotnej Przyrody (PTOPP), które zobowiązało się do wypełnienia zadań, które zakładały stworzenie bagiennych i łąkowych siedlisk dla fauny, w tym zwłaszcza ptaków. Dodatkowo obszar miał służyć edukacji ekologicznej oraz turystyce przyrodniczej. Oprócz tego, miał stać się przestrzenią do odpoczynku dla mieszkańców Hajnówki.

Dzięki dotychczasowym dokonaniom, najważniejszy cel został zrealizowany. PTOPP postanowiło skupiać się na realizacji kolejnych zadań. W tym celu stowarzyszenie pozyskało fundusze z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku, a także od miasta Hajnówka oraz Starostwa Powiatowego. W ramach współpracy z Nadleśnictwem Hajnówka, udało się zrealizować projekt budowy wieży widokowej oraz wiaty, która obecnie wykorzystywana jest do obserwacji ptaków, a także do organizacji zajęć z zakresu ochrony przyrody dla młodzieży z pobliskich szkół.

W jesieni 2015 roku zrealizowano modernizację wieży, w ramach wsparcia z Programu Funduszu Inicjatyw Obywatelskich, co pozwoliło na dalsze wykorzystanie tego obiektu w celach edukacyjnych oraz rekreacyjnych.

Historia powstania rezerwatu

Dawne źródła rzeki Chwiszczej, które dostarczały wodę na tereny Górniańskich Łąk, leżały nieopodal osady Judzianka, która dzisiaj jest częścią Hajnówki. W latach sześćdziesiątych XX wieku, pierwotny bieg Chwiszczej został odcięty i podłączony do nowego cieku, który wypływał z rejonu Nowosad. Stara wersja Chwiszczej zaczęła być określana jako Carski ciek przez Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (PTOP). W tamtym okresie łąki, pastwiska oraz mokradła były intensywnie wykorzystywane dla celów pasterskich przez bydło z pobliskich miejscowości.

W październiku 1988 roku Północnopodlaskie Towarzystwo Ochrony Ptaków przystąpiło do dzierżawy zdegradowanych łąk o powierzchni około 100 ha, które były wówczas własnością miasta Hajnówka. Na tych terenach już od dłuższego czasu prowadzone były badania ornitologiczne przez Eugeniusza Pugacewicza.

25 września 1991 roku, na mocy uchwały Rady Miejskiej w Hajnówce, Górniańskie Łąki zostały sprzedane PTOP za połowę ich wartości, a celem tej transakcji było utworzenie obszaru użytku ekologicznego, a więc przywrócenie ich stanu z lat pięćdziesiątych XX wieku. Renaturalizacja mokradeł wiązała się z podniesieniem poziomu wód gruntowych. PTOP również wykupiło część terenów łąkowych w północnej części rezerwatu od lokalnych rolników.

W latach 1991-1995, po nabyciu Górniańskich Łąk od Hajnówki, PTOP dokupiło dodatkowe 26 ha łąk na północ od mokradeł, w tym jeziorko, które dawniej służyło do pojenia bydła. Później przystąpiono do budowy grobli, która miała oddzielić pastwiska wykorzystywane przez rolników z Borka i Chytrej. Działania te umożliwiły zalanie części łąk, a tym samym reaktywację dawnych rozlewisk rzeki Chwiszczej, wypływającej z okolic Hajnówki. Całkowity koszt inwestycji był wspierany przez Fundację EkoFundusz, The Stork Foundation oraz Program Małych Dotacji GEF. Kluczowe postacie zaangażowane w powstanie Górniańskich Łąk to Eugeniusz Pugacewicz, Dariusz Ochrymiuk, Artur Domaszewicz oraz częściowo Piotr Orzechowski.

W 2003 roku utworzone zostało Polskie Towarzystwo Pierwotnej Przyrody, które jako jedno z pierwszych zadań postawiło sobie za cel opracowanie i realizację infrastruktury przeznaczonej dla turystów i edukacji. Dzięki finansowemu wsparciu ze strony Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku, Nadleśnictwa Hajnówka oraz władz Hajnówki, w centralnej części Górniańskich Łąk wzniesiono wieżę widokową dla 20 osób, zorganizowano wiatę jako punkt edukacyjny i umieszczono tablice informacyjne.

W latach 2004-2009 Górniańskie Łąki zostały przekazane do zasobów Lasów Państwowych, a konkretnie Nadleśnictwa Hajnówka, co stanowiło powstanie nowego oddziału leśnego o powierzchni 104 ha, charakteryzującego się łąkowo-bagiennym ekosystemem, znanego jako Uroczysko Górne. Dzięki temu obszar ten przyczynił się do poszerzenia Puszczy Białowieskiej o wspomniane 104 ha. Górniańskie Łąki zaczęły pełnić rolę obiektu edukacji ekologicznej oraz stałego celu turystycznego dla mieszkańców Hajnówki i okolic, zyskując również popularność wśród turystów zagranicznych. Zostały również uwzględnione w drugim wydaniu mapy przyrodniczej „Puszcza Białowieska”.

W 2010 roku Polskie Towarzystwo Ochrony Pierwotnej Przyrody otrzymało od burmistrza Hajnówki jednogodzinny etat na czas 6 miesięcy, który umożliwił prowadzenie prac konserwacyjnych i promocji Górniańskich Łąk. Obejmuje to wydanie folderu edukacyjnego, produkcję dwóch filmów oraz promocję Górniańskich Łąk w różnych materiałach kartograficznych oraz turystycznych. W tym samym roku Hajnówka uzyskała zgodę na lokalizację wysypiska odpadów w okolicach Górniańskich Łąk, co zapoczątkowało dyskusje społeczne na temat ochrony tego terenu.

W 2015 roku, dzięki wsparciu w ramach Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich, przeprowadzono remont wieży widokowej, naprawiono mostek do wieży oraz zamontowano nową tablicę informacyjną przy ścieżce rowerowej na Perejewie. Koszt remontu wyniósł 2500 zł.

---

Oceń: Górniańskie Łąki

---